„Moj likovni jezik je - boja. Harmonija boja, to je ono što me pre svega interesuje, toje ono što tražim u slici. Kada crtam, ja mislim na kolorit. Boja je osnovno. Njome rešavam sve probleme.“
Ovu stvaralački ideju vodilju Stojana Aralice (1883-1980), umetnika koji je obeležio čitav jedan vek na jugoslovenskoj i srpskoj likovnoj sceni, moći će da prate posetioci njegove retrospektivne izložbe u Galeriji RTS-a, koja će biti otvorena u četvrtak, 10. marta u 19 časova. Dela ovog značajnog postmoderniste poslednji put su izlagana u Beogradu 1973. godine.
„Gotovo pola veka Aralica je nepravedno zapostavljen u našoj kulturi, iako se u njegovom opusu sadrži i ogleda celokupna istorija jugoslovenskog modernog likovnog stvaralaštva“, kaže istoričar umetnosti Nikola Kusovac, autor postavke „Osobeni kolorista“, koju čini 45 ulja na platnu.
„To su uglavnom dela iz privatnih kolekcija i nekoliko dela iz Narodnog muzeja u Beograd. Među njima su i ona koja će prvi put biti predstavljena javnosti. Najstarije platno nastalo je 1913, a deo postavke je i slika koju je uradio godinu dana pred smrt.“
Rođen u Lici, školovao se u Osijeku, studirao u Minhenu, usavršavao se u Parizu. Svog gotovo sedmodecenijski stvaralački život Aralica je podelio između Zagreba i Beograda, da bi se posle Drugog svetskog rata opredelio za srpsku prestonicu, gde se nastanio posle 1948. sa svojom naočitom ženom Šveđankom Karen Vesterlund i sinom.
„Deo ovog opusa zaveštao je rodnom kraju“, priča Kusovac. „Njegove zbirke nalazile su se u Otočcu i Gospiću, ali je njihova sudbina neizvesna. Daj Bože da su preživele bes onih koji su terali Srbe i sve srpsko sa tih prostora. Njegov sin pokušava da uđe u trag tim delima“, priča Kusovac. Prema mišljenju Kusovca, kome je saradnik u pripremi izložbe Petar Petrović, viši kustor Narodnog muzeja, osim toga što je bio izraziti kolorista, Aralica se može svrstati i u slikare intimiste. Ali, kako u katalogu izložbe beleži naš likovni znalac, „njegovo delo se u značajnim pregledima istorije srpske umetnosti 20. veka, sagledava i ocenjuje nekako jednostrano, nepotpuno, u svakom slučaju – ne prema zasluzi“.
Zapisao je Kusovac i sećanje na jedan susret sa Aralicom u njegovom domu, u znamenitoj Pariskoj ulici bro 14, gde su mu komšije bili Ivan Tabaković i Peđa Milosavljević: „Sedeći pored njega skromnog i nenametljivog, više spremnog da sluša nego da pripoveda, jedva da sam bio svestan činjenice da se nalazim u društvu jednog istinskog besmrtnika“. PREDSEDNIK „SRBADIJE“
Zbog delovanja u organizacijama studenata Srba u Minhenu (bio je predsednik i agilan član udruženja „Srbadija“), Aralica je morao da se turbulentne 1914. vrati u Zagreb, zapisuje Kusovac u katalogu izložbe. Da je i tada burno i brižno pratio šta se događa na ratištima sa svih strana napadnute Kraljevine Srbije, svedoči njegova kompozicija izvedena uljem na platnu 1913, na kojoj je prikazan ranjeni srpski vojnik.
Često se pri pominjanju nekog od naših umjetnika iz starije generacije zaboravlja da njihovo djelo ostaje trajno otvoreno za dopunjavanje ili zaokruživanje, čak i onda kada je ono monografski istraženo i prezentovano, o čemu svjedoči nedavno iskustvo sa ikonografskim radovima Stojana Aralice (1883—1980) u Banjaluci.
Tokom godina ili decenija naukovanja u Minhenu, Pragu i Parizu, putovanja po Španiji, Sjevernoj Africi i Italiji, djelovanja u Zagrebu, Parizu, Beogradu i Švedskoj, slika Stojana Aralice evoluira od ranog minhenskog načina rješavanja slike i secesije, preko impresionizma i intimizma, do ekspresionizma i apstrakcije.
Takva se ona smjestila u sam vrh našeg modernog slikarskog izraza. Prepoznale su je brojne studije o likovnoj umjetnosti vremena u kojem Aralica djeluje, a štampane su i nekolike monografije posvećene djelu ovog slikara. Nažalost, u njima su izostala, zbog subjektivnih i objektivnih razloga, ova mala remek-djela, ne samo u opusu Stojana Aralice, nego i našeg ikonopisa dvadesetog vijeka.
A jedanaest sačuvanih ikona Stojana Aralice čekale su da budu nađene, otkrivene, da bi svjedočile o jednom vremenu, jednoj ljubavi i njihovom ktitoru i autoru.
Beogradski industrijalac Ilija Rankić, pošto je 1937. godine na Pravoslavnom groblju u Bijeljini sagradio spomen crkvu sa kriptom, u koju su sahranjeni njegovi roditelji, odlučio je da podigne, za spomen na rano preminulu suprugu Vukosavu - Vukicu Stričević (1891—1936), crkvu posvećenu svetom Đorđu na Petrićevcu, jednom od brežuljaka njenog rodnog grada. Projekat crkve, sa osnovom u obliku upisanog krsta, kupolom nad centralnim dijelom i zvonikom nad pripratom, radi beogradski arhitekta Milorad Milutinović (1887—1962), unuk srpskog pjesnika Sime Milutinovića Sarajlije (1791—1847), a freskopisanje crkve i oslikavanje ikonostasa povjereno je Stojanu Aralici. Temelji crkve osveštani su na Veliku gospojinu 1938. godine, a svi radovi se završavaju do februara 1939. godine, kada je crkva i osveštana.
Freske i ikone Stojana Aralice stigle su da žive u svom ramu tek dvije godine, do 1941, kada je crkva srušena. Brižna, vjerna ruka sklonila je ikone na sigurno, a od 1945. one su prešle pod svodove Eparhijskog dvora. Decenijama, zatim, prekriva ih ćutanje, kao da je zaborav bio njihova sudbina. Godine 1945. ktitor kreće put neizvjesnog barkom Kampana iz Đenove, a njihov autor ne ostavlja ni riječ o ovom svom djelu.
Stojan Aralica se sada našao pred drugačijim ili različitim od svih prethodnih zadataka. Njegova slika, koja tih godina širokim, slobodnim potezom i komplementarnim sazvučjima dubokih tonova modre, crvene i zelene sve značajnije naginje ka ekspresivnom, nerijetko apstraktnom, trebalo je da pomiri na svojoj površini takav način sa strogim ikonografskim kanonima. Aralica se ne odriče svoje palete, ali je sada njegov potez mirniji, spreman da načini male portretne studije, što predstavljaju likovi svetitelja.
U skladu sa zahtjevima kanona figure i likovi Isusa Hrista i Bogorodice zauzimaju centralno mjesto na ikonostasu, sve figure su postavljene frontalno, sa uzdržanim izrazom, uzvišenim mirom i ljepotom. Prestone ikone Isusa Hrista, Bogorodice i svetog prvomučenika i arhiđakona Stefana, smještene u prvi plan, pred zatvorenom, oker-smeđe-crvenkasto bojenom pozadinom, djeluju statično. Življim crtežom i uvođenjem sive i bijele u Blagovijesti, Tajnu večeru i Četvoricu jevanđelista, utišana je dubina osnovnih tonova, naglašena harmoničnost i lakoća ovih predstava. Ikona Svetog Đorđa rađena je najslobodnije. Svetitelj na konju ulazi u prvi plan slike, a iza njega se razvija sivo-plavičasto-bijeli pejzaž.
Umjetnik zaustavlja ruku u času kada je obilna svjetlost zaprijetila da krene putem dematerijalizacije cijele ove predstave. Slikarski rukopis Stojana Aralice, ponajprije na ovoj ikoni, atribuisao je ovaj ikonostas, inače nesigniran.
Iako je crkva građena da bude i porodična grobnica Ilije Rankića i porodice Stričević, Ilija Rankić počiva na nekom groblju u Argentini, Vukosava još od 1936. godine u porodičnoj grobnici Stričevića na Pravoslavnom groblju "Sveti Pantelija" u Banjaluci.
U kriptu crkve položeni su 15. aprila 1940. godine zemni ostaci banjalučkog mitropolita Vasilija (Popovića) (1860—1938), pošto je prethodnog dana oskrnavljen njegov grob na obližnjem Pravoslavnom groblju. Sačuvani projekat crkve i ikone sa ikonostasa daju, bude nadu u vaskrsenje hrama Svetog Đorđa u Banjaluci. Bio bi to i spomenik jednom vremenu, njegovim neimarima, ali i spomenik, na našim prostorima jedinstven takav — spomenik jednoj ženi.
Danka Damjanović | 19.11.2011. | Glas Srpske (Autor je istoričar umjetnosti i kustos u Muzeju savremene umjetnosti Republike Srpske)
Sub 13 Okt - 0:50
